W schorzeniach układu oddechowego dochodzi do zmian prowadzących do upośledzenia wymiany gazowej oraz niewłaściwego rozdziału powietrza, pojawiają się też przeszkody w drogach oddechowych, które utrudniają dostarczanie powietrza do pęcherzyków płucnych, zmniejsza się powierzchnia oddychania na skutek zmian natury czynnościowej i anatomicznej, a przez to spada elastyczności tkanki płucnej. Ponadto podczas przewlekłej choroby oddechowej dochodzi do zamian w mięśniach klatki piersiowej i w okolicach sąsiadujących, ponadto żebra i stawy kręgosłupa zaczynają pracować w zmienionych biomechanicznie warunkach.
Rehabilitacja oddechowa, inaczej nazywana pulmonologiczną przeznaczona jest głównie dla osób z przewlekłymi chorobami systemu oddechowego np. przewlekłą obturacyjną chorobą płuc, mukowiscydozą, śródmiąższowymi chorobami płuc np. pylica, sarkoidoza i obecnie najbardziej znaną chorobą – Covid-19 oraz jej powikłaniami. W założeniach tej rehabilitacji leży spowolnienie rozwoju choroby, poprawia sprawności fizycznej i stanu psychicznego, a przez to polepszenie funkcjonowania w życiu codziennym i społecznym. Fizjoterapia oddechowa jest też stosowana po zabiegach operacyjnych na klatce piersiowej i po operacjach górnej części jamy brzusznej wpływających na czynność układu oddechowego. Metody rehabilitacji pulmonologicznej znajdują też zastosowanie w leczeniu osób z otyłością, zmianami w ścianach klatki piersiowej oraz chorobami nerwowo-mięśniowymi. Warto też wspomnieć, że zachwianie równowagi układu oddechowego wpływa ujemnie na układ krążenia i odwrotnie, choroby układu krążenia obniżają sprawność układu oddechowego. Dlatego elementy fizjoterapii pulmonologicznej powinny znajdować w schorzeniach krążeniowych.
Podstawowym zabiegiem w rehabilitacji pulmonologicznej jest kinezyterapia oddechowa, czyli ćwiczenia lecznicze i trening fizyczny opracowany na potrzeby chorego. Przed wdrożeniem planu ćwiczeń pacjent powinien być zbadany pod wzglądem wydolnościowym przez różne testy wysiłkowe, spirometrię i inne, które stanowią podstawę usprawniania.
W kinezyterapii oddechowej możemy wyróżnić kilka grup ćwiczeń. Ćwiczenia bierne oddechowe, które wykonuje się u chorych nie spełniających poleceń, np. osób nieprzytomnych. Bazują one na uciskaniu i podciąganiu klatki piersiowej w rytmie oddychania pacjenta. Kolejna grupa ćwiczeń to ćwiczenia statyczne, bardzo istotne, ponieważ bazują na uruchamianiu torów oddechowych: brzusznego, inaczej przeponowego, piersiowego i dolnożebrowego. Mogą one być wykonywane w różnych pozycjach ciała, co będzie ułatwiło lub utrudniało oddech. Ćwiczenia dynamiczne to połączenie oddychania z ruchami kończyn górnych i dolnych oraz tułowia. Pozycja wyjściowa, rodzaj i kierunek ruchu wspomagają lub utrudniają zadanie. Ćwiczenia efektywnego kaszlu stosowane są przy zaleganiu wydzieliny w oskrzelach. Chory wykonuje głęboki wdech nosem, a następnie wydłużony wydech z kilkoma głębokimi odruchami kaszlowym. Najczęściej odruch ten odbywa się w tzw. „pozycji woźnicy” – jest to siad z pochyleniem tułowia ku przodowi, umożliwiający rozluźnienie mięśni. W czasie wydechu pacjent dokonuje kilku krótkich kaszlnięć. Zamiast kaszlu można zastosować wypowiadanie litery „r r r”, aby wprowadzić wibrację drzewa oskrzelowego i oderwanie wydzieliny.
Kinezyterapia oddechowa to też toaleta drzewa oskrzelowego i pozycje drenażowe. Drenaż ułożeniowy to rodzaj rehabilitacji u chorych z trudnościami w odkrztuszeniu dużych ilości zalegającej wydzieliny oskrzelowej. Polega on na przyjmowaniu przez chorego takiej pozycji, aby dany odcinek dróg oddechowych znajdował się powyżej tzw. wnęki płuca, co powoduje, że wydzielina zalegająca w chorej części płuc może swobodnie spływać w wyniku działania siły grawitacji z małych oskrzeli do dużych i dalej do tchawicy, skąd jest wykrztuszana. Lokalizacja zalegającej wydzieliny warunkuje pozycję, w jakiej chory powinien się znajdować w czasie zabiegu. Przeprowadza się go kilkakrotnie w ciągu dnia w zależności od ilości zalegającej wydzieliny i stanu pacjenta. W okresie stabilnym poleca się wykonanie zabiegu 2 razy dziennie, natomiast w okresie infekcji liczbę zabiegów należy zwiększyć. Czas trwania jednej sesji zabiegu drenażu statycznego wynosi ok. 45-60 minut.
Aby rozrzedzić wydzielinę w rehabilitacji stosowane są też inhalacje. To zabiegi zwane wziewaniami, polegające na wprowadzeniu leczniczego aerozolu do dróg oddechowych. Drogą dostarczania substancji leczniczej do ustroju jest bezpośrednio układ oddechowy. Inhalacje mogą wywoływać działanie miejscowe i ogólne. Aerozole lecznicze stosowane do działania miejscowego nie wymagają drobnego rozpylenia, ponieważ oddziałują one głównie na błonę śluzową górnych dróg oddechowych. W przypadku działania ogólnego aerozol oddziałuje na cały ustrój. Działanie biologiczne na ustrój może być korygowane przez zmianę składu chemicznego i fizycznego aerozolu (np. zmiana ciśnienia, temperatury, zagęszczenie, rozrzedzenie. Inhalacje możemy podzielić na indywidualne i grupowe oraz suche i mokre.
W trakcie masażu dochodzi do rozluźnia się pomocniczych mięśni oddechowych. Natomiast oklepywanie pleców i klatki piersiowej, które jest elementem masażu, ułatwia odkrztuszanie wydzieliny, pobudza odruchu kaszlu i krążenie, poprawia jakości oddychania, może też zapobiegać zapaleniom płuc.
Cennym uzupełnieniem masażu klasycznego w chorobach oddechowych jest masaż wibracyjny. Polega na wprawieniu poszczególnych partii ciała w odpowiednie drgania. To masaż przyrządowy, w którym wykorzystuje się wibracje specjalnych urządzeń. Drgania wibracyjne mogą pochodzić z prądu elektrycznego, sprężonego powietrza lub ciśnienia wody. Częstotliwość drgań w takiej maszynie wynosi od 500 do 7000 na minutę. Wibracyjny masaż nie trwa długo, zwykle zajmuje około 15-30 minut i jest zupełnie bezbolesny dla osoby masowanej.
Terapia manualna w przypadku układu oddechowego to opracowanie manualne tkanek miękkich, stawów obojczykowo-mostkowych, mostkowo-żebrowych, żebrowo-poprzecznych, międzykręgowych, a także praca nad powięzią mostka oraz jego mobilizacją. Powoduje ona zwiększenie ruchomości żeber i przywraca fizjologiczną ruchomość, co skutkuje poprawą mechanizmów oddychania.
Rehabilitację pulmonologiczną prowadzi się w warunkach szpitalnych, ambulatoryjnych i domowych. Korzystne jest rozpoczynanie programu bezpośrednio po opanowaniu zaostrzenia choroby, jeszcze w warunkach szpitalnych. Jednak zasadnicza część programu powinna być prowadzona w trybie ambulatoryjnym ze stopniowym przenoszeniem aktywności do warunków domowych i coraz większym zaangażowaniem chorego oraz jego opiekunów.